Santes Fair
Abertawe, Glamorgan
Mae Eglwys St Mair yn adeilad unigryw sydd â’r fraint o fod yn berchen ar nifer o enghreifftiau o gelfyddyd a ffenestri lliw cyfoes a thrawiadol.
Jerusalem Eglwys Annibynnol Calfinydd. Sefydledig 1812.
Cerddodd addolwyr Porth Tywyn drwy bob tywydd i Gapel Als, Llanelli i gymryd y Cymun misol. Cynhaliwyd gwasanaethau wythnosol arferol mewn ysguboriau ffermydd lleol, fel Pantachddu a Goodig Fach. Wrth i'r niferoedd dyfu, cwrddodd Parchedig David Davies ac Evan Davies yng Nghapel Mynyddbach, Abertawe a phenderfynon codi Capel Annibynnol ym Mhorth Tywyn.
Penodwyd nifer o Weinidogion yn y blynyddoedd cynnar. Casglodd un Jonah Francis arian i ad-dalu'r ddyled adeiladu, ei gwario ar ddiod. Diflannodd yn sydyn, byth i'w weld eto. Yn 1824 am resymau anhysbys hyd heddiw, ymrannodd yr aelodaeth yn ddau wersyll. Roedd cymaint o elyniaeth rhwng y ddau grŵp nes bod gang anhysbys yn disgyn ar Gapel newydd Jerusalem yn y tywyll un noson a chwalu pob ffenestr yn yr adeilad.
Erbyn 1855 roedd poblogaeth Porth Tywyn wedi chwyddo, oherwydd diwydiannu. Roedd aelodaeth Capel Jerusalem hefyd yn ehangu gan adlewyrchu twf y dref. Dymchwelwyd adeilad 1812 yn llwyr ac adeiladwyd Jerusalem newydd dros ôl y troed gwreiddiol.
Yn 1926, roedd yr aelodaeth wedi cyrraedd c.700. Mewn cyfarfod o'r Gweinidog a’r Diaconiaid, penderfynwyd moderneiddio'r Capel tu mewn. Roedd pryder y byddai aelodau hŷn yn anhapus gyda hyn. Beth bynnag, safodd un o'r aelodau hynaf yn Jerusalem, Mr William John, Pen-y-Bryn, oedd yn cael ei adnabod i bawb fel "Bili Shôn", siarad ar y mater:
“Yr wyf fi yn mynd yn hen. Ond yr wyf am fod a rhan mewn rhoi capel newydd hardd I’r cenedlaethau a ddaw yma ar fy ôl”
'I am getting old. But my wish is to be a part in handing over a new handsome chapel to the congregations who will attend at this place, long after I have gone'
Cyffyrddodd hyn â chalon pawb a safodd yr holl gynulleidfa o blaid y rhaglen foderneiddio arfaethedig. Cyflawnwyd gwaith adnewyddu helaeth, gan ddisodli'r hen steil Fictoraidd gyda chysyniad mwy ffasiynol Art Nouveau o'r 1920’au, roedd hyn yn cynnwys y gwaith coed a ffenestri gwydr lliw. Yn nodedig, cafwyd y pileri sy'n cynnal yr oriel eu disodli gan RSJau yn darparu golwg anghyfyngedig at y pulpud. Dyma'r capel a welwch heddiw.